Насамрэч мы нічога не робім, каб далучыцца до Балонскага працэсу

КУКУ: Беларусь далучылася да Балонскага працэсу, адбываецца рэформа вышэйшай школы. А што адбылося з нашай сярэдняй школай, ці была там рэформа?

В.М.: Па тым, што мы, настаўнікі, назіраем, падаецца, ідзе проста нейкая хаатычная мітусня «то туды, то сюды», – што датычыць падрыхтоўкі менавіта школы пад Балонскі працэс. Пакуль нават размовы сярод простых людзей не чуваць, ніякіх інструкцый не паступае.

12-годку ў сярэдняй школе пачалі рабіць дзесьці з года 1993-94-га. Запланавалі 12-гадовую сістэму – што паступова мы эвалюцыйна мяняем праграмы, каб не было стрэсу. Раптам на 11-м годзе гэтай рэформы камусьці з чыноўнікаў «страляе ў галаву»: «А што, у нас 12 гадоў? Прыбраць!» І за паўгода перарабляюць усе навучальныя праграмы. Няшчасныя дзеці – старэйшакласнікі два гады праходзяць за адзін: выкідаюцца цэлыя курсы матэр'ялаў, у адным «выпуску» ў нас выпускаюцца дзьве паралелі, назіраецца страшэнны конкурс у ВНУ.

Бяда ў тым, што ў нас створана ня толькі ў адукацыі такая сістэма: у нас ёсьць жорсткія вертыкалі і людзі гэтыя – «вертыкальшчыкі» – яны баяцца кудысi высунуцца з ініцыятывай, бо можна адчуць пакаранне за гэтую ініцыятыву.

Нам не патрэбны гімназіі

Калі за паўгода перакраілі 12-годку на 11-годку, я вельмі добра гэта адчуваў! У вучняў былі гіганцкія праблемы па ўсіх прадметах, таму што немагчыма два гады за адзін вывучыць 10-11 клас, самы інтэнсіўны. Гэта рэальна быў вельмі моцны удар па дзецях і па школьнай сістэме, а потым жа не адзін год навучальныя праграмы прыціраліся – мне падаецца, з таго часу дзеці разумнейшымі не сталі.

Потым пачалося: то пачніце заняткі ў 9:00 раніцы, то давайце ўвядзем школьную форму, то давайце прыбярэм профільныя класы, то давайце іх вернем. А цяпер вырашылі гімназіі да 10-га класа ўраўнаць са школамі. Я б не называў гэта словам «хаос», але гэта нейкія хаатычныя рухі без аніякай сістэмы.

Мяняецца не сістэма адукацыі, а шыльды

КУКУ: Сапраўды ў Беларусі не будзе гімназій?

В.М.: Калі ўсе міністры адукацыі да гэтага анансавалі «еўрапейскую будучыню» і Балонскі працэс, то Карпенка, прыйшоўшы да кіравання сістэмай адукацыі, больш запомніўся тым, што «мы прыбярэм гімназіі». Дакладней, не цалкам іх ліквідуюць, а паглыблення вывучэння дысцыплін застанецца толькі ў 10-11-х класах.

Напрыклад, калі я вучыўся ва ўніверсітэце, нам казалі, што трэба быць больш сучаснымі: больш выходзіць у iнтэрнэт, засвойваць новыя спецыяльнасці, падганяць пад Балонскі працэс навучальныя праграмы. Але па сутнасці толькі змяняюцца шыльды – усё застаецца тое ж самае: мы проста пераназвалі кафедры больш моднымі імёнамі, пакінуўшы тыя ж самыя праграмы ў тых жа самых навуковых накірунках, пераназвалі некаторыя курсы. Для Балонскага працэсу што ў нас – з'явілася самакіраванне? З'явіліся выбарныя рэктары ці штосьці яшчэ?

Фінская мадэль адукацыі – гэта ж ня толькі адсутнасць гімназіі, там цэлы комплекс мер. А мы бярэм з іх толькі пэўныя. Таму мы з усіх гэтых заходніх ініцыятыў выбіраем толькі тое, што нам падабаецца, прыгожа прыкрываючыся гэтымі назвамі.

У нас няма студэнцкага самакіравання

КУКУ: БДУ быў аўтаномны ад міністэрства адукацыі?

В.М.: Здаецца, да выбараў 2001-га года ён быў аўтаномны. Зараз ніякае аўтаномнасці няма, таму я не разумею, як мы збіраемся быць у гэтым Балонскім працэсе. Я ня веру, што ў нашай сістэме адукацыі, калі нічога не памяняецца ў палітычным плане, нейкая аўтаномнасць з'явіцца.

КУКУ: У нас няма студэнцкага самакіравання?

В.М.: У нас гэта называюць прыгожымі словамі: калі ласка, ёсць «студэнцкі саюз», ёсць студэнцкая рада па кантролі якасці – гэта ў нас лёгка могуць выдаць за студэнцкае кіраванне! У нас любяць шыльды мяняць. Прыгожых слоў нададуць і пусцяць пыл. На жаль, у нас такое не толькі з Балонскім працэсам. «Загадам зверху» паскарачалі ўніверсітэцкія курсы на чатырохгодку. Але што з іх выкінулі? Ці выкінулі ідэалогію беларускай дзяржаўнасці? Ці выкінулі гісторыю Другой сусветнай? Канешне ж, не! У выніку профільныя прадметы былі выразаныя, і істотна скарацілася колькасць гадзін практыкі па пэўных прадметах.

Большасць універсітэцкіх праграм на чатыры гады так пераведзена – прыкрываюцца тым, што гэта бакалаўрыят. Пачалі выкідаць не лішні баласт, а профільныя прадметы: асабліва пацярпела колькасць практычных гадзін на многія рэчы.

Міжнародны абмен ішоў заўсёды ў вельмі-вельмі малых дозах, і калі я яшчэ быў студэнтам, былі праграмы абмену, але яны не звязаныя з Балонскім працэсам. Штосьці мне не верыцца, што той абмен у нас масава адбываецца, як у Еўропе. У нас абмены былі й раней, але настолькі ў гамеапатычных дозах, што на сістэму адукацыі нашу слаба ўплывае.

КУКУ: Які ўніверсітэт, на вашу думку, у нас самы ліберальны?

В.М.: ЕГУ. Пры ўсіх ягоных хібах. У мяне ёсьць пару знаёмых, якія там навучаюцца, – кажуць, што не параўнаць з нашымі ВНУ.

У ВНУ няма беларускай мовы

КУКУ: Як вы адносіцеся да стэрэатыпу, што беларуская мова навучання для тэхнічных дысцыплін немагчымыя. Ці будзе гэтая адукацыя «недасканалай» у параўнанні з рускамоўнай матэматыкай ці фізікай, ці хіміяй?

В.М.: Многія так кажуць, асабліва, прыводзячы аргументы, што беларуская мова, маўляў, недасканалая, часцей гэта была мова сялянства і ў ёй няма адпаведнае тэрміналогіі. Дык вазьміце рускую мову – фізіку тую ж самую… Уся тэрміналогія – гэта старажытнагрэцкія, лацінскія словы і таксама англійскія. Я выкладаю ў асноўным па-беларуску і не бачу ніякіх праблем у тэхналогіі настаўніцтва, у вучняў таксама скаргаў ніякіх няма. Многія кажуць: «Ох, нашая мова недасканалая, бо многія тэрміны прыдумваюць». Дык гэтым жа ўсе займаюцца, у тым ліку і рускія.

Самы галоўны аргумент супраць беларускай мовы – што ў вышэйшай адукацыі няма беларускай мовы. Гэта ўсё пазнішчалі, часам у прымусовым парадку. Кагосьці – я дакладна ведаю – прымусілі перайсці на рускую пад страхам звальнення. Я яшчэ ў сярэдзіне 2000-х вучыўся на фізфаку ў БДУ – уся вышэйшая матэматыка ішла ў нас па-беларуску: былі падручнікі, цэлы шэраг выкладчыкаў чытаў лекцыі, фізіка лазераў нават – і гэта ўсё было на роднай мове, ніякіх праблем не было.

Аргумент за беларускую – гэта ўсё ж аснова нашай нацыі, аснова нашай дзяржавы і дзяржаўнасці, незалежнасці. І калі тыя, хто «зверху» хочуць кіраваць нашай дзяржавай вечна, яны павінны разумець: трэба, каб дзяржава засталася. А гэта немагчыма зрабiць, не маючы сваёй нацыі, бо інакш мы хутка станем вобласцю самі ведаеце каго. Вышэйшая адукацыя і была, і цяпер можа стаць беларускамоўнай.

Сістэма дагэтуль не можа асвоіць электронныя дакументы

КУКУ: У Эстоніі школьныя дзённікі – толькі электронныя. Ці высокі ў нас узровень кампутарызацыі?

В.М.: У нас ізноў жа такое – баючыся ламаць старое, баючыся новыя крокі прымаць, уводзяць што-небудзь электроннае і паралельна папяровае. Я калісьці ўладкоўваўся на працу ў БДУ, трэба было стос папераў прынесці – 17 пунктаў. І некаторыя з іх дубляваліся нават. Я ў аддзеле кадраў абурыўся: навошта такія аднолькавыя паперы, кажу, чаму б не зрабіць у электронным фармаце? Хай бы зрабілі электронную сістэму: адзін раз я ўвёў дадзеныя – і яны самі па вашых шафах раскідаюцца.

Электронны дакументаабарот у аддзеле кадраў даўно ўжо ёсць, толькі акрамя яго яшчэ трэба весці тое ж самае і на паперы.

Тое ж самае ў школе. У нас ужо існуюць электронныя дзённікі, здаецца, у абавязковым парадку, але ніхто яшчэ ня хоча адмяняць ні папяровыя дзённікі, ні журналы. Пры тым, што ўводзіцца электроннае вельмі зручнае, у нас проста баяцца старых стэрэатыпаў. Думаю, гадоў праз 10 у нас гэта будзе.

Вучні не адказваюць самі за сябе

КУКУ: У Францыі адмянілі дамашнія заданні і вучні робяць практыкаванні па-за заняткамі ў школе, а не з бацькамі ці бабулямі-дзядулямі, як у нас. Ці спрыяе гэта самастойнасці і здаровай канкурэнцыі?

В.М.: У пачатковых класах у нас нават настаўніцы «наязджаюць» на бацькоў: «Вы што, не робіце з імі заданні? Што яны мне за працы здаюць?» Я лічу, што тая сістэма лепш, бо адказнасць за самога сябе ў школе трэба прывіваць у самую першую чаргу: што за цябе не будуць адказваць ні бацькі, ні настаўнікі. Тое ж датычыцца і цяперашніх адзнак. Калі да мяне прыходзіць, напрыклад, завуч і кажа: «Гэта медаліст, слухайце, у вас дрэнная адзнака выходзіць, падцягніце яму», – вучань ужо будзе ведаць, што заўсёды яму нехта адзнаку можа падцягнуць, ён не адказвае за сябе. Калі дамашнія працы задаюць, як у нас, можа, гэта і нядрэнна, але бацькі не павінны дакранацца да гэтага працэсу.

Узровень адукаванасці падае

КУКУ: Ці ёсць агульнае падзенне ўзроўню адукаванасці?

В.М.: У ліцэй ідуць адабраныя з усіх – высокаталенавітых хапае і пры цяперашнім раскладзе. Але калі я працаваў у звычайнай гімназіі, меў справы не толькі са спецыялізаванымі класамі, а са звычайнымі базавымі – было заўважна, што паціху ўзровень спаўзаў. Пра тое самае крычалі выкладчыкі ўніверсітэтаў, з якімі падтрымліваю кантакт і якія маглі назіраць гэта на большым прамежку часу. Тыя проста б'юць трывогу, так.

Жорсткая школьная форма, каб усе «куплялі беларускае»

КУКУ: Што датычыцца існавання «няпрофільных» абавязкаў выкладчыкаў: прымусовая падпіска на дзяржаўныя газеты, «ездзіць на бульбу», якія яшчэ ёсьць абавязкі?

В.М.: Вадзіць на хакей! Забяспечваць яўку на любых «масавых мерапрыемствах».

КУКУ: Праца на выбарчых участках таксама?

В.М.: Так-так. У нас настаўнікі сапраўды – нейкая ніжэйшая «каста» разам з вучнямі, якіх можна прымушаць набываць няякасную школьную форму. Мне падаецца, «школьныя формы», «пачатак заняткаў у 9 гадзін» – гэта дробязі, якія трэба рабіць у самым канцы. А нашыя чыноўнікі іх ставяць на першае месца. Каб штосьці беларускае нашае куплялі – яны школьную форму прыдумваюць! Я лёгка магу школьную форму купіць замежнага вытворцы – можа, нешта больш якаснае. Але прыдумваюць пэўныя стандарты, якім павінна адпавядаць школьная форма, – у іх такія стандарты, каб выканаць маглі толькі беларускія вытворцы.

КУКУ: Вы думаеце, гэта для таго, каб яны збывалі сваю прадукцыю?

В.М.: Я, прынамсі, падазраю. Калі гавораць проста «дзелавы стыль вопраткі», я згодны. Але калі пачынаюць абавязваць уводзіць школьную форму, якая адпавядае пэўным нормам, якія, канешне, толькі ў Беларусі ёсьць і толькі беларускія вытворцы падпарадкоўваюцца ім, мне гэта больш падобна на лабіраванне нашай лёгкай прамысловасці. Калі гімназія хоча сваю форму ўвесці, што ў Мінску часта назіраецца, –хай уводзіць. Але каб гэта не было агульнаабавязкова для ўсіх школ загадам міністра. Вось гэтага б не хацелася. У ліцэі, напрыклад, поўная дэмакратыя.

Падпіска на газеты і абавязак вазіць дзяцей на хакей

Падпіска на газеты – стогнуць усе настаўнікі, але я лічу, што слаба стогнуць. Калі б, напрыклад, якому праграмісту на фірме сказалі б: «Выпішы Савецкую Беларусію», схадзі на хакей, а потым пакапай бульбу», – ён адкажа: «Я ж праграміст!» – і проста пойдзе ў іншую кантору. Настаўнікі ў многіх выпадках проста ня могуць нікуды пайсці, часам проста з-за нізкай кваліфікацыі. Ім няма, куды ісці акрамя школы. Таму яны пакорліва успрымаюць усё, што заўгодна. Пакуль яны самі не пачнуць кудысьці абурацца, гэта ўсё будзе працягвацца. Пакуль настаўнікі самі ня скажуць «не», нічога ў гэтай сітуацыі ня зменіцца.

Я на хакей дзяцей не вадзіў, калі працаваў у гімназіі, я іх забіраў з хакея з вялікімі скандаламі. Мяне не звольнілі. Я не выпісваў газеты, не ўступаў у «прафсаюзы». І ўсё роўна не звольнілі.

Ну а што ж, калі будзеш берагчы сваю скуру, каб табе штосьці дрэннага не сказалі, будзеш ведаць, што ўсе астатнія яе таксама берагуць, то нічога не зменіцца!

Калі Міністэрства хоча павышаць узровень адукацыі, як ні парадаксальна, адмова ад дурацкай падпіскі істотна магла б падняць іншыя паказчыкі. Бо так нас робяць бязвольнымі істотамі, якія толькі здольныя прыбіраць бульбу, запаўняць арэны, хадзіць у самыя нецікавыя музеі – памятаю, у школе вісеў цэлы спіс музеяў, куды трэба схадзіць. Але ты не можаш схадзіць у Нацыянальны мастацкі музей ці недзяржаўны Музей навукі, бо ты павінен ісці туды, куды табе сказалі, проста каб там людзі маглі трохі білетаў прадаць.

КУКУ: Падобна на тое, што школамі закрываюць усе існуючыя «дыры»?

В.М.: Так і ёсьць. Школамі і арміяй.

Пра ангельскамоўную адукацыю можна толькі марыць

КУКУ: У Эстоніі ёсць ангельскамоўная адукацыя ў школе па жаданні. Ці магчыма ў нас?

В.М.: Да гэтага нам рэальна далёка. Але чаму так добра ведаюць ангельскую мову немцы ці шведы? Таму што яны жывуць у грамадстве, якое адкрытае. Яны за сваё жыццё нават школьнікамі паспяваюць аб'ехаць шмат краін – зразумець, што гэтая мова ім патрэбна для камунікацыі, для чытання літаратуры, для перапіскі, гэтак далей. У нас з нашым цяперашнім падыходам можна б было добра вывучыць гэтую мову ў школе, але праблема – у нас няма матывацыі. Людзі нават не разумеюць – а навошта? Мы жывем ізалявана, нават калі я пайду ў нейкую мінскую фірму ці паеду ў калгас па размеркаванні – навошта мне вашая мова ангельская?

Адсутнасць тэлескопаў як прыклад адсутнасці абсталявання

КУКУ: Якой вы знаходзіце сітуацыю з аснашчэннем і абсталяваннем для вучэбных і навуковых эксперыментаў ва ўстановах адукацыі?

В.М.: Амаль у кожнай школе няма тэлескопу. Я раней заўсёды свой насіў, у ліцэі цяпер свой ёсьць. Пра свой фізфак – для навучальнага працэсу, мусіць быць, зараз абсталяванне і нядрэннае, каб базавыя рэчы засвоіць – хай сабе стаіць 1950-х гадоў выпуску асцылограф і працуе. Мабыць, я не разумею маштабу, наколькі мы адстаем па аснашчэнні, калі кажу, што яго хапае.

Калі казаць пра абсталяванне для навуковых даследаванняў, усё ўпіраецца ў сумы, у тэрміны і бюракратыю. За мяжой за паўгады можна зрабіць тое, што тут за дзесяць гадоў, у гэтым плане.

Настаўнікі павінны зарабляць, як праграмісты

КУКУ: Ва Ўкраіне зрабілі «абяцанку» для настаўнікаў, што яны атрымаюць заробак у 400 даляраў – толькі ў 2023 годзе.

В.М.: Калі б у нас раптам павысілі заробкі, многія б сказалі, што гэтая мера нічога не прынесла. Бо гэта працэс вельмі паступовы. Вы зрабіце прывабнымі ўмовы працы, праз пару гадоў гэта паціху пранюхаюць абітурыенты, паступяць у ВНУ, адвучацца і прыйдуць у школу. Але пачынаць трэба ўжо зараз. Адукацыя – гэта адна з асноўных баз і эканамічнай стабільнасці дзяржавы, і палітычнай, і гэтак далей. Але толькi калі гэтую базу добра закласці.

КУКУ: Як замацаваць фундамент для беларускай навукі ў такой сітуацыі?

В.М.: Мне падаецца, замацаваць фундамент можа толькі настаўнік, які сам гэтым гарыць і які сам у гэтай галіне спецыяліст. Не які «вывучыў парачку параграфаў» у школьным падручніку па біялогіі, а які сам меў практыку, скончыў у свой час магістратуру і мае сур'ёзную цікавасць да гэтага прадмета. Калі ў настаўніка будуць гарэць вочы, ён будзе ведаць, якім чынам захапіць дзяцей гэтым. Асноўная праблема як раз не ў рашэннях зверху, а ў саміх настаўніках. А вось настаўнікаў знайсці ў вялікай колькасці можна толькі тады, калі будуць годныя ўмовы працы.

КУКУ: То бок заробак?

В.М.: Так-так, гэта галоўнае! Тысячу баксаў – і некаторыя айцішнікі сарвуцца і пойдуць у школу, бо душа рвалася, але не было, за што зарабляць. Многія хочуць ісці, але не ідуць таму што проста: а чым сям'ю карміць?