«Усе вакол балбочаць па-расейску. Наша мова ў іх чыста для этэру»

Гэта было падобна да вытанчанага зьдзеку. Тэлефануе журналістка беларускага неакупацыйнага тэлеканала і запрашае назаўтра госьцем у студыю. Запрашае на чысьцюткай расейскай мове. Высьвятляецца, што тэма перадачы — Дзень пісьменьніка (які насамрэч 3 сакавіка). А пытаньне да мяне гучыць так: как родной язык может повлиять на формирование национальной идентичности?

Так і хацелася адказаць, што родная мова цалкам можа паўплываць на фармаваньне нацыянальнай ідэнтычнасьці, але толькі калі беларускія тэлежурналісты вывучаць нарэшце беларускую мову і пачнуць паважаць як гэтую мову, так і беларускую літаратуру, якая на гэтай мове ствараецца, а яшчэ пісьменьнікаў, якія нейкім дзіўным чынам ёй гавораць і пішуць. 

Цікава... Дзяржаўным тэлеканалам я не даю інтэрвію з прынцыпу, з 2001 году. Але ёсьць жа незалежнае тэлебачаньне. Кожнага разу, калі да цябе грукаецца неакупацыйны беларускі тэлеканал, ты,  хвалюючыся, думаеш: пра што ім хочацца са мной пагаварыць? Ну пэўна ж пра новую кнігу, зь якой усе віншуюць. Не, вырашаеш ты. Відаць, пра шорт-ліст «Ангелуса». Усё ж падзея, як ні круці. А можа, нарэшце ўспомнілі, што так і не абмеркавалі з намі «Вершы» і «Воўчыя ягады»? На прэзэнтацыю той кнігі ніхто зь іх не прыйшоў, хоць рэдакцыя месьціцца зусім блізка ад месца, дзе мы сустракаліся з варшавякамі і варшавянкамі. Наўрад ці, думаеш ты. Няйнакш, проста хочуць папрасіць кантакты той аўтаркі, якая напісала дзёньнік пра Менск-2020, перакладзены на 4 мовы, самую выдаваную беларускую кнігу пра той час. Ці ўсё ж тэлевізыйнікам заманулася нарэшце паразмаўляць пра спэктакль у Любліне ці Ўроцлаве? 

Дык вось не. Забудзь. Якія кнігі, якія сустрэчы. Якія нахер спэктаклі. Яны там ні пра што такое нават ня чулі. Іх нават няма ў мяне ў фэйсбуку. Але аднекуль яны ведаюць, пра што я хачу гаварыць у нядзелю ў 8 раніцы. Пра Дзень пісьменьніка, якога няма. І пра беларускую мову па-расейску. Я адмовіўся. Бо маю досьвед. 

Ты ўстаеш на досьвітку, будзіш сваім тупатам жонку, бадзяешся па кватэры, п’еш каву на галодны страўнік, для сьняданку яшчэ рана. Хочацца курыць. Падключаешся да студыі. Такое адчуваньне, што ты апынуўся на нейкім НТВ. Усе вакол балбочаць па-расейску. Усе супрацоўнікі. У мяне даўно такое адчуваньне, што амаль ніхто зь іх па-беларуску міжсобку не гаворыць. Наша мова ў іх чыста для этэру. Ну, добра. Ня ўсім жа быць Карлсанамі. 

Нарэшце ты на экране. Дзіва — і тут усё па-расейску. То бок з табой яшчэ па-беларуску неяк спрабуюць, бо ты ж іншаплянэтнік, а да гледачоў — толькі расейскай. Перад этэрам ад цябе настойліва просяць адказваць двума-трыма сказамі. Двума-трыма сказамі! — сувора, як дурное дзіця, папярэджваюць цябе незнаёмыя людзі. Двума-трыма сказамі пра тонкія, важныя, складаныя, балючыя рэчы. Але нават тваіх кароткіх адказаў ніхто ня слухае. Задаволеныя сваёй зьнешнасьцю і выпраўкай вядучыя бадзёра ўсьміхаюцца, несучы ў сьвет пазытыў. Усё, цябе адключылі. Можна ісьці спаць. Але нешта ня сьпіцца. Баліць галава. І курыць на галодны страўнік было ня варта. Дзень прапаў. Сядзіш, лічыш: двума-трыма сказамі ты адказаў? Ці ўсё ж, падла, чатырма? 

Не, надыходзіць час перафарматаваць, як кажуць, стасункі з журналістамі. Я абсалютна не падтрымліваю ідыёцкіх ідэй пра кантроль за незалежнымі мэдыямі. Журналістаў кантраляваць нельга, гэта бясспрэчна. Але і мы маем права на тое, каб адмаўляцца ад бессэнсоўных запрашэньняў, права на асабістае жыцьцё і на павагу да сваёй прафэсіі. Занадта часта я бачу, што журналісты, якія хочуць са мной пагаварыць, ня ведаюць нічога і нічога не чыталі. Ня тое што кніг. Нават асобных тэкстаў. І пры гэтым лічаць, што могуць быць добрымі суразмоўцамі. Чаму? Я чалавек разбэшчаны славай, я да таго не прывык: як там было ў савецкім фільме пра Шэрлака Голмса — «За кого меня прінімают в этой гостініце? За дурачка? За дурачка!»

Я вельмі ўдзячны беларускім незалежным журналістам. За падтрымку ў гісторыі з «Сабакамі», якая раніла мяне так глыбока, а са мной і маіх чытачоў. Гэтую тэму не абмінуў ніхто (чаго ня скажаш пра замежных журналістаў і тых, хто дакляруе сваю адданасьць абароне пісьменьніцкіх правоў). Ведаю вельмі добрых беларускіх журналістаў (ня ўсіх асабіста), профі, гаварыць зь якімі — інтэлектуальная і эстэтычная асалода. З тымі, хто чытаў мае кнігі, хто наогул — чытае кнігі, хай і не мае, бо лічыць гэта неабходным для кожнага культурнага чалавека. З тымі, хто не задае дурных пытаньняў, тых, хто ведае, з кім вядзе размову — і як мяне можна скарыстаць у сваіх журналісцкіх стратэгіях, каб атрымалася цікава іншым. Ёсьць вельмі зубатыя журналісты, якіх я не западозрыў бы ў любові да сябе і сваёй прозы. Але яны: чыталі! Гэта відаць адразу. Мы зрабілі з гэтымі журналістамі такія інтэрвію, зь якіх можна скласьці кнігу — і гэта быў бы (і некалі будзе) круты нон-фікшн. Такіх журналістаў я паважаю і стараюся ніколі не адмаўляць, нават калі часу ў мяне мала і няма настрою. Жонка сьведка, як я сяджу гадзінамі над іхнымі пытаньнямі.

«Свабода слова — яна ж ня толькі пра вольнае выказваньне»

Але, на жаль, з журналістамі бывае вельмі па-рознаму... Успамінаецца даваенны Кіеў, Арсэнал, лета мінулага году. Піша мне журналістка таго самага тэлеканала, просіць пра відэаінтэрвію. Відэа я ненавіджу. Не разумею, чаму мушу гаварыць на камэру — я ж пісьменьнік, а не гаварун. Вусныя інтэрвію заўсёды прайграюць пісьмовым, ня ўсе людзі балбатлівыя экстравэрты, ня ўсе гатовыя вярзьці першае, што ў галаву прыйдзе, замест таго, каб падумаць і сфармуляваць дакладны адказ. Набокаў навучыў мяне: адказвай пісьмова. Джойс: калі адказваеш вусна, увесь час іранізуй. Але тэлевізыя ёсьць тэлевізыя. Дый журналістаў шкада. Мы ж нібыта ўсе заадно: супраціў, Беларусь, усё такое... 

Пагаджаюся на запіс. Яна прыяждждае. Тое, што ў нас зь Ю. адзін за адны два выступы на сцэне Арсэналу, яе абсалютна не хвалюе. Яны з апэратарам зьбіраюцца здымаць мяне ў парку «часа четыре, ілі пять». Раптам высьвятляецца, што яна ня ведае, што такое Кніжковы Арсэнал. Ня ведае, як мяне завуць. Ня ведае ніводнай маёй кнігі. І не гаворыць ні па-ўкраінску, ні па-беларуску. Толькі па-расейску. Я прапаную ёй перайсьці на нямецкую... Ня хоча. Адказваю на яе нецікавыя (бо ўжо тысячу разоў на іх адказваў) пытаньні. У выніку яна зьдзіўленая: вы так красіво і профессіонально говоріте, без дублей все запісалі за час. Ну так... Яна і праўда думала, што пісьменьнікі — гэтыя тыя, у каго са словамі праблемы. Вось яшчэ б калі «на русском языке»... Зусім я быў бы «лапочка». 

Не, гэта не ў нас праблемы. Гэта ў вас праблемы са словамі. Ёсьць такія журналісты, для якіх людзі падзяляюцца на «мужчин», «женщин» и «пенсонеров». «Мужчіна перевел «Айболіта» на белорусскій язык!» Было такое на адным партале. Для мяне вы таксама падзяляецеся на тры катэгорыі: тых, хто чытае кнігі, тых, хто не і тых, хто ганарыцца, што не чытае, і ня бачыць у гэтым нічога благога. 

Яны грукаюцца зноў і зноў. І будзе несправядлівасьцю не сказаць, што з замежнымі журналістамі — тая самая сытуацыя. Бывае, што яшчэ горшая. Часам яны цьмяна ўяўляюць, дзе знаходзіцца твая радзіма — але пішуць поўныя экспэртных ацэнак матэрыялы, дзе разважаюць пра жыцьцё тваіх супляменьнікаў, уставіўшы пару цытатак — з твайго маналёгу. Часам яны ня тое што не чыталі ніводнай тваёй кнігі — яны нават ня могуць згадаць ніводнай назвы. А адзін журналіст зь Ню-Ёрк Таймс узяў у цябе неяк інтэрвію, на якое ты патраціў некалькі гадзін жыцьця, а затым проста не апублікаваў зь яго ніводнага слова. Напісаў неахвотна: «прасьціця, рэдактар не разрашаіць...»

Не. Час прыйшоў. Час зразумець, што інтэрвію і камэнтары просіце ў мяне вы, журналісты, а ня я ў вас. Мне ад вас нічога ня трэба. І карысьці звычайна ад гэтых этэраў няма ніякай. І гэта вы перадрукоўваеце мае пасты ў фэйсбуку без дазволу — ОК, працягвайце, я ня супраць, такія часы, дзякуй, што хоць тэксты ня правіце і імя маё пішаце правільна. Праўда, я ўсё часьцей задумваюся, а ў чым цяпер сутнасьць журналісцкай працы. Калі ты ўсё робіш сам — а яны гэта толькі перадрукоўваюць. З журналістыкай у нас хапае праблем. Шмат добрых, прафэсійных журналістаў апынуліся за кратамі, куды іх кінулі лукашысцкія «суды». Гэта я добра разумею. І страшэнна рады за тых, хто выйшаў на волю — які ж я быў шчасьлівы, пабачыўшы сёньня фота Дар’і Чульцовай. На месца рэпрэсаваных і зьняволеных прыйшлі людзі нявопытныя — гэта я разумею таксама.

Але трэба нарэшце зразумець і іншы бок. Мне асабіста напляваць, што пра мяне думаюць. І ад так званага грамадзкага меркаваньня я залежу ў вельмі малой ступені. Ёсьць вельмі вузкае кола людзей, чыё меркаваньне пра мяне мне і праўда важнае. Вось іх я засмучаць не хачу. А што пра мяне хто думае па-за гэтым вузкім колам — справа іхная, мяне такія рэчы даўно не кранаюць. Літаратура загартоўвае аўтара так, як вам і ня сьнілася. Пасьля «Цёмнага мінулага Каяна Лупакі» і «Іхнай Нівы» мне толькі весела робіцца, калі мне пагражаюць гаўном у сеціве. Ну-ну. Пішыце. Свабода слова — яна ж ня толькі пра вольнае выказваньне. Яна яшчэ і для таго, каб ведаць, хто дурань, а хто зайздросьнік, хто думае сваёй галавой, а хто чужой, і хто ўмее чытаць, а хто не. Карысная штука — свабода слова.

Таму ня трэба мяне пераконваць, што супраца з журналістамі карысная абодвум бакам. Такі эфэкт магчымы толькі тады, калі журналіст «валодае тэмай» і ў яго разьвітая эмпатыя. У такім разе і праўда бывае вельмі важна, каб пра твае кніжкі і тэксты пісалі мэдыі. А вось даваць сабой карыстацца дзеля карцінкі тым, каму па вялікім рахунку ўсё роўна і на ўсё насраць, мы, літаратары, не абавязаныя. Таму ад сёньня робім так. Чыталі кнігі ці хаця б асобныя тэксты — гаворым, бо ёсьць пра што. А калі першы раз чуеце пра нейкія там  кніжачкі, але дужа хочацца засунуць маё імя ў нейкі дурнаваты, дзетсадаўскі кантэкст — dosvidania.

І вучыце беларускую мову. Папярэджваю: для мяне яна вечна жывая. Як раса, як сьляза, як зара.