Маўчанне — не заўжды сінонім абыякавасці

«Бойцеся абыякавых — яны не забіваюць і не здраджваюць, але толькі з іх маўклівай згоды існуе на зямлі здрада і забойствач», — пісаў антыфашыст Бруна Ясенскі.

У 2022 годзе ў беларусаў адабралі апошняе — добрае імя. Рэжым упусціў у краіну акупацыйныя расійскія войскі, якія з нашай зямлі — і нібыта з нашай маўклівай згоды — рынуліся ва Ўкраіну. Расійскія войскі, якія стаялі ў Беларусі, здзейснілі акты генацыду ў Бучы, Ірпені, Барадзянцы, у сотнях гарадоў і вёсак Украіны. Украінцы нам гэтага не даруюць, вінавацяць нас у маўчанні.

Так, маўчанне спрадвеку трактавалася як знак згоды, пачынаючы ад Сафокла: «Хіба ты не разумееш, што маўчаннем ты згаджаешся з абвінаваўцам?» Папа Рымскі Баніфацый VIII у XIII стагоддзі пацвердзіў: Silentium videtur confessio [маўчанне — знак згоды].

Але вялікай памылкай пры ацэнцы чалавека з’яўляецца неразуменне іншай прыроды маўчання. Маўчанне не заўжды сінонім абыякавасці.

Cum tacent, clamant — маўклівы крык

Выратавальнікі на водах пацвердзяць вам, што тонучы чалавек маўчыць, таму што ўсе яго сілы скіраваны на тое, каб трымаць рот і нос над вадой. Маўчаць і тыя, у каго зашыты рот, у каго адрэзаны язык — у тым ліку «язык-мова», як сыгнальная сістэма.

Беларусам імкнуцца яго адрэзаць ды ўшыць пратэз. У краіне знішчаная сістэма адукацыі на беларускай мове — пачынаючы ад дзіцячых ясляў і заканчваючы ўніверсітэтам, кнігавыдавецтвы рэпрэсаваныя, медыя прызнаныя экстрэмісцкімі, за кратамі больш за 30 журналістаў. Улада працягвае разумна і мэтаскіравана біць па найважнейшых знаках. Дэмантаваны помнік Ларысе Геніюш, якая не маўчала нават перад Сталіным. Беларуская лацінка ў тапаграфічных назвах змяняецца на няўцямную транскрыпцыю, якую да таго дазволена рабіць з расейскай мовы.

«Абрыдлі вы са сваёй мовай!» — скажа нехта. Хіба гэта мае значэньне? От жа мае, таму што самі расейцы ўсе свае войны ўсчынаюць з мэтай этнацыду і павольнага зьнішчэння любой іншай ідэнтычнасьці. Чамусьці ж для іх выдуманае «уничтожение русского языка на Донбассе» паслужыла як casus belli [ваенны інцыдэнт]. 

Ёсьць легенда, што апошні прускі бард сьпяваў свае вызвольныя песьні на роднай балцкай мове, але людзі яго не разумелі, абыякава міналі, і толькі два п’яныя наёмнікі са сьмехам шпурнулі яму ў шапку жменю арэхавых шкарлупінаў.

Людзі маўчаць, бо баяцца за блізкіх. Улады даюць сталінскія тэрміны ды штрафы тым, хто спрабуе бараніць сябе і людзей.

Другая прычына маўчаньня — паралюш 

Неабыякавы чалавек рэагуе на такі ўзровень гвалту і несправядлівасьці паралюшом, нават калі ён свабодны і бясьпечны. Калі я напісала ў фэйсбуку: «Беларусы, я ведаю, чаму вы маўчыце», — атрымала мноства водгукаў. Самы папулярны – такі: «Я не магу цяпер казаць пра ўсе гэтыя зверствы. Няма рэсурсу і расказваць пра сябе. Некаторыя ўспрымаюць гэта як ігнор. Але мне пакуль няма чым, няма як гаварыць».

Гэты фэномэн дакладна апісаў Максім Багдановіч яшчэ ў 1900-х.

Народ, Беларускі Народ!
Ты — цёмны, сляпы, быццам крот.
Табою ўсягды пагарджалі,
Цябе не пушчалі з ярма
І душу тваю абакралі, —
У ёй нават мовы няма.
Збудзіўшысь ад грознай бяды,
Ўвесь поўны смяротнай жуды,
Ты крыкнуць не вольны «Ратуйце!»
І мусіш ты «Дзякуй» крычаць.
Пачуйце жа гэта, пачуйце,
Хто ўмее з вас сэрцам чуваць!

Беларусы маўчаць, таму што яны ў адчаі, але яшчэ і таму, што накопліваюць сілы

Таму што мы ўжо 229 год марым вырвацца з-пад імперыі, якая вядзе супраць нас ціхі этнацыд. «Перамога Ўкраіны ў поўнамаштабнай вайне патрэбная не толькі Кіеву, але і цывілізаванаму свету», — піша Снайдэр. Яна патрэбная і беларусам. Такі зваротны бок нашага маўчаньня, які агледзеў Колас у 1906-м: 

Я — мужык, і гонар маю,
Гнуся, але да пары.
Я маўчу, маўчу, трываю,
Але скора загукаю:
«Стрэльбы, хлопчыкі, бяры!»
 
Што тычыцца словаў Бруна Ясенскага з пачатку тэксту — дык гэта аўтаэпіграф да антыфашысцкага рамана «Змова абыякавых», які пісьменьнік пісаў у 1935-37 гадах, жывучы ў Савецкім Саюзе (ды так і ня скончыў). Месца і час напісання дэзавуююць тэзіс, нібыта маўчанне — знак згоды. Часта — цалкам наадварот, таму ўлады ўсяляк змушаюць ад крыкаў падтрымкі, як змушалі Янку Купалу ў 1930-х, праз што той спрабаваў забіць сябе, але ўрэшце скарыўся і пачаў пісаць «дрындушкі» заміж вершаў:
 
Паўстаў народ мой беларускі гераічны,
Дзяды, унукі, ўнучкі — усе паўсталі
На вечавы кліч, кліч бадзёры і вялічны,
Які нам кінуў правадыр наш родны Сталін.

Як змушаюць людзей да пакаяльных відэа, пазбаўляючы іх нават права на маўчаньне — гэта таксама права, часам, ня меньшае за права гаварыць.